Estetik bir vücut süsleme türü olan dövme, geçmişte toplumların iletişim dili niteliği taşımakla birlikte düşünce ve davranış kalıplarını aktarmak için de kullanılan bir sanat türüdür. İnsanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahip olan dövmelerin neredeyse her dilde ve her kültürde bir karşılığı olduğunu söylersek yanılmış olmayız. Dövme, bir toplumdan diğerine aktarılan, özgün anlamlar ve işlevler yüklenerek günümüze kadar ulaşmayı başaran bir gelenek.
Maori Dövme Tarihçesi: Maori Dövme Nedir?
Dövmenin ilk olarak nerede ve ne zaman ortaya çıktığı bilinmese de yazı öncesi döneme ait kalıntılarda konuya dair bazı ipuçları bulunmuş. Arkeolojik kazılardan elde edilen resim, heykel ve benzeri eserler, dövme teknolojisinin ne denli köklü bir tarihe sahip olduğunu ispatlar nitelikte. Elbette konu geçmişten günümüze kadar ulaşmayı başaran dövme modellerine gelince akla ilk gelenlerden biri Maori dövmeleri oluyor.
Fransız antropolog Claude Lévi-Strauss, “Yapısalcı Antropoloji” adlı eserinde Maori dövmeleri ile ilgili hafızalara kazınan bir yorumda bulunmuş. Ünlü antropolog; “Dövme, yalnızca bedene basit bir resim işlemek değil; bir kültürün tüm felsefesini ve geleneklerini zihinlere kazımaktır.” cümlesi ile Maori dövmelerine atıfta bulunur. Bu açıdan düşünüldüğünde dövmenin bir toplumun yüzlerce yılda meydana gelen kültürel varlığının kuşaktan kuşağa aktarma yolu olduğundan söz edilebilir.
Yeni Zelanda anakarasının yerli halkı olarak bilinen Maorilerin kökenleri Fiji ve Polinezya’dır. Maoriler, Yeni Zelanda topraklarına ulaştıktan sonra kendi dillerini ve kültürlerini yaratmıştır. Bölgede Polinezya geleneğine dayalı kabile grupları kuran bu kadim halkın, çok güçlü bir savaşçı kültürüne sahip olduğunu söylemeliyiz.
Maori halkı için insan varoluşunun en kutsal parçası “beden” olarak kabul edilirdi. Hâl böyle olunca beden üzerine uygulanan desenler de bu kutsiyetin önemli bir parçası olarak düşünülüyordu. Yüzü ve vücudu kalıcı olarak işaretlemek anlamına gelen “ta moko”, Maorilerde dövme geleneğine verilen isimdir. Baş, insan bedeninin en önemli parçası olarak kabul edildiğinden dövmeler çoğunlukla bu kısma yapılırdı.
Savaşçı ruhlarıyla ün salan Maorilerin kültürel varlığını en iyi şekillerden ve sarmal desenlerden oluşan yüz dövmelerinin yansıttığını söyleyebiliriz. Bu dövme modelleri genellikle yüzü tamamen örtecek biçimde yapılırdı. Maori dövme çizimleri; prestij, güç, sosyal statü ve kahramanlık nişanı olarak kabul edilirdi. Ta moko, Yeni Zelanda yerli halklarının özellikle avlanmaya çıkmadan önce yüzlerine yaptıkları dövmelerdir. Maorilerin bu uygulamayı bir çeşit kamuflaj olarak yaptığı bilinir. Yüze uygulanan bu desenler, zaman içerisinde kalıcı dövme hâlini almıştır.
Ta moko adıyla bilinen bu desenler, zamanla evrilerek vücut dövmelerine dönüşmüş. Maorilerin ta moko dövmeleri savaştıkları topluluklar tarafından eşsiz bulunduğu için öldürülenlerin başları saklanıyor ve hatta mumyalanıyormuş. Üstelik bu dönemlerde ta mokoları olan Maorilerin başlarının kasten kesildiği ve Avrupalılara satıldığı da pek çok rivayetin konusu.
Polinezya’nın kuzey köşesi Hawai Adaları’nda ise dövmeler daha çok bireylerin toplumsal statüsünü yansıtmak için kullanıldığından bahsedilir. Kişinin kim olduğunu, neler yaptığını ve hangi savaşları kazandığını dövmelerine bakarak anlamak mümkündü. Geçmişte Maori dövmelerinin bireyleri fiziksel zararlardan ve kötü ruhlardan koruduğuna dair pek çok inanış mevcuttur.
Maoriler için dövme, ergenlikten yetişkinliğe geçiş için âdeta kutsal bir seremonidir. Günümüzde de bazı toplumlarda hâlâ benzer törenler yapılıyor. Dövme deseni ilk olarak kişinin ergenlik döneminde oluşturulmaya başlanır, hayat boyu edinilen kazanımlara göre geliştirilirmiş. Son derece karmaşık ve ayrıntılı detaylara sahip olan bu dövme modelleri hem sanatçının el işçiliğini hem de Maori kültürünün değerlerini ortaya koyar.
Maori Dövmeleri Nasıl Yapılırdı?
Maori dövmelerinin yapımında kullanılan malzemelerin, günümüz teknolojileri ile yapılan uygulamalara esin kaynağı olduğu söylenebilir. Dönemin geleneksel dövme uygulamalarında köpek balığı dişleri, taş veya kemik gibi materyallerin sivrileştirilmesi ile elde edilen keskiler kullanılıyordu. Bıçaklar ve keskiler, pürüzsüz ya da tırtıklı olarak şekillendirilirdi. Bunlar, uygulama yapılacak bölgenin cilt dokusuna ya da dövme tasarımına göre birbirinin yerine kullanılabiliyordu.
Maorilerin dövme için kullandığı mürekkeplerin tamamının doğal ürünlerden yapıldığı biliniyor. Örneğin ahşap yakılarak siyah boya elde edilirmiş. Bu uygulama, genellikle yüz dövmelerinde tercih edilirmiş. Daha hafif pigmentli boyalar içinse mantar bulaşmış tırtıllar ya da hayvansal yağlar ile kauri sakızı karışımı kullanıldığı biliniyor. Böcek ve yanmış sakız gibi malzemelerden üretilen boyalar ise daha çok dövmenin ana hatlarını belirginleştirmek için kullanılmış.
Hawai Adaları’nda yaşayan Maori halklarının dövme yapımında kullandığı materyallerin bir kısmının ise daha farklı olduğu biliniyor. Dövme yapımında kuş gagası, domuz dişi ve balık yüzgeci gibi hayvansal malzemeler kullanılmış. Bunların yanı sıra kemikten çubuklar kullanılarak elle uygulanan dövmeler de mevcut. Maori dövmeleri genellikle keski ile yapıldığı için uygulama gerçekleştirilen bölgeyi iyileştirmek için ağaç reçinesi kullanılmış. Ayrıca bu eşsiz deneyim sırasında hissedilen acıyı hafifletmek için şarkılar söylendiği biliniyor.
Maori Dövme Sanatı Nasıl Popüler Oldu?
Maori dövme sanatının 1769 yılında İngiliz denizci ve kâşif James Cook tarafından keşfedildiği tahmin ediliyor. Yerlilerin kullandığı Tahiticede “tau tau”, günümüzdeki “tattoo” kelimesinin kökeni olarak kabul edilir. Kaptan Cook’un Maorilerin dövme için kullandığı ismi “tattow” olarak uyarladığı biliniyor. Yeni Zelanda’ya ayak basan Avrupalı kâşifler, Maori dövme sanatı ile yakından ilgilenmiş. Üstelik Avrupalıların ta mokoları olan Maori başlarına duyduğu ilgi sebebiyle çeşitli baskınlar ve kabileler arası savaşlar bile yapıldığı biliniyor.
Maori dövmeleri, 1990’lardan itibaren modern teknolojilerin kullanılmaya başlanması ile yeniden popülerlik kazandı. 2000’lerin başından itibaren özellikle tribal dövmelere olan ilginin artmasıyla söz konusu tasarımlar yeniden gündeme geldi. Maori tribal dövmeleri diğerlerinden ayıran en önemli özelliği özgün çizgilere sahip olması. Bunun için Maori dövmelerinin zamansız modeller olduğunu söyleyebiliriz.
Maori Dövmesi
Maori dövmesinin odak noktasının genellikle yüz kısmı olduğundan bahsettik. Erkeklerin büyük bir kısmı yüzünü kaplayan tasarımlara sahipken kadınların ise çoğunlukla çeneleri, dudakları ve burun delikleri dövmeli imiş. Farklı kabilelerde yaşayan bazı Maoriler vücutlarının sırt, kalça ve bacak gibi yerlerine de dövme yaptırırmış. Kadınlarda vücut dövmelerine sıklıkla kol, boyun ya da uyluk gibi alanlarda rastlandığını söylemek mümkün.
Maorilerde dövme sanatçısına “tohunga ta moko” denilirdi. Bu, ta moko uzmanı anlamına geliyor. Maori toplumlarında dövme son derece kutsal bir gelenek olarak kabul edildiği için sanatı icra eden kişiye de aynı şekilde önem atfedilirdi. Maorilerde dövme sanatçıları; saygın, kutsal ve dokunulmaz olarak kabul edilmiş.
Maori Dövmeleri ve Anlamları
Maori dövmeleri ve anlamları incelendiğinde bu tasarımların geçmişten bugüne neden bu denli popüler olduğu anlaşılabilir. Geçmişte ta mokolar, belirli Maori kabilelerini veya farklı soyları temsil ederdi. Dövmelerde kullanılan sembollerin ve motiflerin birbirinden farklı anlamları bulunuyor. Üstelik ayrı desenler birlikte kullanılarak hem benzersiz modeller elde edilebilir hem de anlam olarak son derece özgün bir dövmeye sahip olunabilir. İşte Maori dövme anlamı ve tasarım detayları…
Koru (Loop)
Koru yani döngü şeklinde olan Maori dövmeleri, genellikle yüze uygulanan modellerden biridir. Spiral biçiminde olan bu motif, diğer desenlerle birlikte kullanıldığında oldukça estetik bir dövme tasarımı elde edilir. Bu dövmeler, büyük modeller arasında yer alır. Üstelik vücuda da uygulanabilen tasarımlardır. Söz konusu motif, açılmış bir eğrelti otunun yaprağından yola çıkılarak tasarlanmıştır. Büyümeyi ve uyumu sembolize eder.
Koru; geleceğe umutla bakmak, hayatın akışına uyum sağlamak ve sonsuzluk gibi anlamlar taşır. Kadim bir Maori inancına dayanan bu modelin kökeninin eski bir atasözüne dayandığına inanılır. Koru, aynı zamanda aileye ve atalara duyulan sonsuz sevgiyi ve güveni temsil eder.
Pikorua (Büküm)
Pikorua, sonsuzluk simgesini andıran bir Maori dövme modelidir. Bu sembol de koru ile benzer şekilde eğrelti otlarından esinlenilerek tasarlanmıştır. Koru biçiminde olan modellere göre daha yeni bir motiftir. Tek bir büküm, yaşam yolunu temsil eder. Pikorua, insanların iç içe geçen hayatlarındaki uyumun yanı sıra hayatın karmaşık yollarını da sembolize eder. Tek, çift ya da üçlü bükümler şeklinde tasarlanan dövmelerin her biri farklı anlamlar taşır.
Çift ya da üçlü büküm desenlerdeki kıvrımlar, iki insanın ya da iki kültürün kesişen yollarını ve sonsuza dek birlik olmalarını temsil eder. Bu rotaların kesişimleri, hayatın inişli çıkışlı yollarına rağmen sadakatle bağlı kalabilmek anlamına gelir. Bu maori dövme modeli, aynı zamanda ömür boyu dostluğun da sembolüdür.
Manaia
Manaia, Maori kültürüne ait mitolojik bir varlıktır. Bir kuşun vücudunun, balığın kuyruğunun ve insanın başının bir arada olduğu bir motiftir. Bu mitolojik varlığın ruhsal ve fiziksel dünyalar arasında köprü işlevi gördüğüne inanılır. Figür, genellikle omuz kısmına uygulanır. Bu sayede dövmeyi yaptıran kişinin kötü ruhlardan korunduğunda inanılır. Manaia, manevi bir koruyucu ve doğaüstü bir güç kaynağıdır. Bu figürün hem gökyüzünde hem de denizde güç sağlayıcı bir varlık olduğuna inanılır.
Hei Tiki
Tiki, Maori halkları için önemli bir tılsımdır. Antik çağlardan bu yana kullanılan bir simgedir. Maoriler, tiki figürünün doğmamış insan embriyosunu temsil ettiğine inanırlardı. Hei tiki, sıklıkla iyi şans getirdiği düşünülen bir semboldür. Bu figür, Maoriler için aynı zamanda doğurganlığın da simgesidir. Dövmeyi yaptıranların ya da bu sembolü üzerinde taşıyanların en büyük gücünün taşıdığı karakterler olduğu yaygın bir inanıştı.
Moana
Moana, Maori dövmelerinin popülerliğine popülerlik katan bir animasyon filmi. Antik Polonezya’da bir şefin kızı olan Moana’nın hikâyesini ele alan bu yapım, Maori kültürüne duyulan ilginin artmasını sağladı. Hâl böyle olunca Maori dövmesi yaptırmak isteyen pek çok kişi için de ilham kaynağı oldu. Animasyon filminin ana karakterlerinden biri olan Maui’nin vücudu, Maori dövmeleri ile kaplı. Karakterin neredeyse tüm dövmeleri, Maori efsanelerine ya da kültürüne dayanıyor. Maui’nin göğsünde yer alan hei matau ve canavar dövmeleri de oldukça dikkat çekiyor. Maui, bölgesini ve arkadaşlarını savunmak için yendiği yaratığın dövmesini vücudunda taşıyor.
Hei Matau (Balık Kancası)
Hei matau, balık kancası olarak bilinen bir figürdür. Maori halkı, geleneksel yemeklerinin büyük bir kısmında balık kullanırmış. Balık kancası motifi, Maori kültüründe bolluğu, refah ve bereketi sembolize eder. Nasıl ki balıkların bolluğu ziyafet ve doyum anlamına geliyorsa hei matau da aynı şekilde zenginliği temsil eder.
Unaunahi
Unaunahi, balık pullarını andıran bir motiftir. Hei matau figüründe bahsettiğimiz gibi bu desen de sağlık ve bolluk gibi anlamlar taşır. Şerit şeklinde kullanılarak diğer dövmelerle birlikte tasarlanabilir, başarılı bir Maori dövmesi tasarımı hâline getirilebilir.
Hikuaua
Hikaua, Yeni Zelanda’nın refah seviyesi en yüksek yerleşim yerlerinden biri olan Taranaki bölgesine aittir. Desen, uskumru kuyruğundan esinlenilerek tasarlanmış. Diğer balık figürlerine benzer şekilde refah, bolluk, huzur gibi anlamlar barındırır.
Ahu Ahu Mataroa
Ahu ahu mataroa, fiziksel gücün ve başarının sembolüdür. Bir Maori atletizmde ya da spor dallarında üstün başarı gösterdi ise bu sembolü vücudunda taşımaya hak kazanırdı. Ahu ahu mataroa, bir zaferin sembolü olduğu gibi aynı zamanda yeni mücadelelere açık olmayı da temsil eder.
Taratarekae
Maori dövmeleri, kişisel olarak tasarlanır ve her bireyin özelliklerine uygun biçimde şekillendirilirdi. Bunun yanı sıra bazı motifler neredeyse her dövmede kullanılır, modellerin ifade ettiği anlam pekiştirilirdi. Taratarekae, balina dişlerinden esinlenilerek oluşturulan bir Maori dövme desenidir. Dişler, aynı anda hem gücü hem de hassaslığı temsil eder. Taratarekae, Maori dövmelerinde en sık kullanılan desenler arasındadır.
Pakati
Maori kültüründe en önemli kavramların güç ve cesaret olduğundan bahsedebiliriz. Hâl böyle olunca Maorilerde dövme geleneğini oluşturan pek çok sembolün ve desenin bu kavramlarla ilgili olduğunu söylenebilir. Pakati motifi, Maorilerin yoğun olarak kullandığı, köpek derisinden yapılan bir pelerinin yüzeyini andıran bir desendir. Desen hem savaş, güç ve cesareti hem de asaleti sembolize eder. Üstelik bu figürü vücudunda taşıyan savaşçıların mücadelelerde daha güçlü olacağına inanılırdı.
Pakati deseninde kullanılan dog-skin cloak yani Ngāti Kurī’ hakkında farklı inanışlar mevcut. Maorilerin köpek postu kullanarak sahte balinalar yaptıkları ve düşmanları tuzağa düşürdükleri tahmin ediliyor. Bu sayede balina avlama amacıyla tuzağa yaklaşan düşman kabileler, avlarını elde etmeye çalışırken büyük bir yenilgiyle karşılaşırmış. Bu şekilde düşünüldüğünde pakati motifinin kamuflaj niteliği taşıdığını söylemek de mümkün.
Çene Dövmeleri
Maorilerin neredeyse tamamında çene dövmeleri bulunuyordu. Bu tür dövmelerin özellikle kadınlar arasında son derece yaygın olarak kullanıldığı biliniyor. Maori kadınları, kültürlerine ve kabilelerine bağlılıklarını göstermek adına bu tür dövmeleri tercih etmişler. Çene dövmelerinin, aynı zamanda Maorilerin sosyal statüsünü de temsil ettiği bilinir.. Çenesine ta moko işlenmiş bir Maorinin, dövmeyi atalarına saygı göstermenin yanı sıra kimliğini kutlamak için de bunu yaptırmış olduğu söylenebilir.